Het noordoostelijke deel van Spakenburg is vanwege de bijzondere ontwikkeling als vissersplaats bijna in zijn geheel als waardevol aan te merken. Hierbij gaat het vooral om de historisch-ruimtelijke opbouw van het gebied en niet zo zeer om de individuele kwaliteit van de bebouwing. Een vijftal deelgebieden laat een bepaalde fase in de ontwikkeling van dit vissersdorp zien:
• De bebouwing langs de oostkant van de Oude Haven (Hoekstraat en Havendijk) dateert uit de tweede helft van de 19e eeuw. Karakteristiek zijn hier de, ter voorkoming van wateroverlast, hoog boven straatniveau gebouwde visserswoningen. De erachter gelegen woningen werden na het gereedkomen van de Nieuwe Haven in 1886 gebouwd en liggen een stuk lager.
• De bebouwing van de direct achter de oostelijke zeedijk gelegen Weikamp dateert ook uit de tweede helft van de 19e eeuw en is een van de eerste uitbreidingen. Hier treft men iets grotere visserswoningen aan, die gevarieerd in de rooilijn staan, en restanten van het kleinschalige visverwerkingsbedrijf.
• De bebouwing van de Nieuwe Schans is de eerste planmatige uitbreiding (vanaf 1909) van de oude kern. De contouren van dit verdedigingswerk zijn, zij het met enige moeite, nog steeds te ontdekken.
• Het vierde gebied betrof de bebouwing van de Kerkemaat, ten oosten van de Nieuwe Haven. Dit tweede uitbreidingsgebied bevat een relatief grootschaliger bedrijvigheid met scheepswerf, nettentaanderij, inleggerij en rokerijen. Van deze bebouwing is in de loop van de tijd veel verdwenen.
• Het laatste gebied is de Oude Haven met scheepswerf en botters en de omgeving aan de Gracht. Hier werd in 1949 de binnenkolk gedempt en daarna is het gebied verder gewijzigd van vissersplaats in winkelgebied. Wat resteert, zijn de Botterwerf aan de Oude Haven en nog enige typerende negentiende-eeuwse steegbebouwing, met onder meer een geheel gerestaureerde visrokerij.
3. Terpen
Er zijn enige terpen, die in de late middeleeuwen werden opgeworpen als veilige huisplaatsen in een gebied dat door overstromingen werd geteisterd. Bekende huisterpen zijn die van Bisschopsweg 1 en aan het einde van de Burgwal.
4. Waaien langs de Eem
Als gevolg van vele overstromingen door de Zuiderzee ontstonden langs de Eem vele kolkgaten. Deze zogenaamde waaien zijn stille getuigen van dit natuurgeweld.
5. Veen- en Veldendijk
De Veendijk werd vanaf 1409 tussen Spakenburg en Laak aangelegd en rond 1430 als Veldendijk in westelijke richting verlengd als eerste bescherming tegen de Zuiderzee. De Veldendijk is de dijk direct langs het randmeer en maakt slechts gedeeltelijk deel uit van de Westdijk. Beide dijken zijn later vervangen door dijken die meer landinwaarts werden gelegd (Oostdijk en Westdijk). De dijk langs de Eem maakt deel uit van de oorspronkelijke Veldendijk.
6. Historische watergangen
Van oudsher hebben enkele watergangen de structuur van het grondgebied bepaald. In de eerste plaats aan de westzijde de Eem en aan de oostzijde de juist op het grondgebied van de gemeente Nijkerk gelegen Laak. Daarbinnen vormen de Stadsgracht en de Spakenburger Gracht de opvolgers van het oude veenriviertje dat
van zuid naar noord stroomde. Bepaalde gedeelten van deze watergang zijn in de loop van de tijd gedempt of verlegd. Enkele belangrijke gedeelten in de Stadsgracht en Spakenburger Gracht ontbreken ter hoogte van het Kolkplein en het Spuiplein. Watergangen van een latere datum zijn onder meer de Bikkersvaart, de
Broerswetering en de Coenraadswetering. Met name van de laatste is meer dan de helft gedempt. Daarnaast zijn er hier en daar nog restanten aanwezig van (naamloze) watergangen die door de ruilverkaveling in de jaren vijftig hun functie hebben verloren. Met name langs de Fokjesweg is deze watergang nog in het landschap te herkennen.
7. Eemdijk
Eemdijk is een voorbeeld van een langgerekte lintbebouwing langs de dijk van de rivier de Eem. De weg kronkelde oorspronkelijk helemaal met de dijk mee. Bij de ruilverkaveling rond 1950 is de weg voor een groot deel rechtgetrokken, waardoor van het oorspronkelijke karakter veel verloren is gegaan.
8. Zevenhuizen
Zevenhuizen is tot slot een bijzonder element in het landschap. Het is een goed voorbeeld van een agrarische nederzetting in de vorm van lintbebouwing langs een doorgaande weg. Vanwege de wat hogere ligging en de aanwezigheid van bomen en bosschages vormde het een overgangsgebied naar het nog hoger gelegen Hoogland en de Utrechtse Heuvelrug.
Oude palendijk
Het Waterschap Vallei & Eem heeft in samenwerking met de gemeente een oude palendijk gereconstrueerd in Bunschoten bij het Randmeer. Vroeger lagen overal langs de hele Zuiderzee palendijken. Nu vind je alleen nog de palendijk in Bunschoten. Hij is nagebouwd om te laten zien hoe het vroeger was. De palendijk bevindt zich langs de zomerkade bij De Oude Pol, op de hoek van de Westdijk en Eemdijk.
De palendijk anno 1705, bron: Hoogheemraadschap Amstel Gooi en Vecht